سوگیری در دسترس بودن و نقش آن در تصمیم‌گیری سرمایه‌گذار

تصور کنید که شما به‌عنوان سرمایه‌گذار روی یک صندوق یا سهم خاص سرمایه‌گذاری کرده‌اید؛ زمانی که اتفاقی مشابه رخ می‌دهد — مثلاً صندوقی که در چند ماه گذشته بازده خوبی داشته است — احتمالاً تمایل دارید همان گزینه را دوباره انتخاب کنید. این تمایل، بخشی از یک پدیده روان‌شناختی به‌نام «سوگیری در دسترس بودن» است؛ یعنی وقتی اطلاعات یا تجربه‌ای به‌راحتی در ذهن ما حاضر می‌شود، ما آن را بیش از حد اهمیت می‌دهیم. در عالم سرمایه‌گذاری، این سوگیری می‌تواند تأثیر عمیقی بر تصمیمات ما بگذارد، منجر به انتخاب‌های مبتنی بر «آنچه تازه دیده‌ام» یا «آنچه به‌سرعت به ذهنم آمد» شود تا آنچه اصولی و منطقی‌تر است.

مفهوم «سوگیری در دسترس بودن»

«سوگیری در دسترس بودن» یکی از سوگیری‌های شناختی (cognitive bias) است که در حوزه روان‌شناسی رفتار و مالی به‌وفور مورد بررسی قرار گرفته است. به طور خلاصه، این سوگیری به حالتی اشاره دارد که افراد برای ارزیابی احتمال یا اهمیت یک رخداد، به‌جای تحلیل آماری یا منطقی، به «چیزی که سریع و آسان به ذهن می‌آید» اتکا می‌کنند.

به‌عنوان نمونه، فردی که اخیراً اخبار زیادی درباره افزایش قیمت طلا شنیده، ممکن است باور کند که «طلا همیشه در حال افزایش است»؛ در حالی که ممکن است شرایط بازار عکس آن را نشان دهد.
مطالعه‌ای در حوزه روان‌شناسی اقتصادی تأکید کرده که این سوگیری باعث می‌شود افراد بر اتفاقات «قابل یادآوری» بیش از حد تکیه کنند و بر اساس آن تصمیم بگیرند.
در عرصه سرمایه‌گذاری، این سوگیری ممکن است باعث شود سرمایه‌گذارانی که اخیراً تجربه مثبتی داشتند، همان مسیر را تکرار کنند؛ یا بالعکس، تجربه منفی اخیر باعث شود از فرصت‌هایی که واقعاً منطقی بودند، اجتناب شود.

چرا این سوگیری رخ می‌دهد؟

چند عامل اصلی وجود دارد که باعث می‌شود «سوگیری در دسترس بودن» در تصمیمات مالی اثرگذار باشد:

• مغز انسان به‌عنوان یک دستگاه پردازش سریع طراحی شده است؛ اطلاعاتی که تکرار شده یا اخیراً دیده شده‌اند، راحت‌تر فراخوانی می‌شوند.

• رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی، تبلیغات و اخبار مالی، اطلاعات خاصی را برجسته می‌کنند که بلافاصله قابل یادآوری‌اند.

• در شرایط عدم قطعیت (که در بازارهای مالی بسیار رایج است)، ذهن ترجیح می‌دهد «کوتاه‌ترین مسیر» را برای تصمیم بگیرد تا تحلیل‌های پیچیده.

• افراد ممکن است بین تجربه شخصی یا نزدیکان‌شان و داده‌های وسیع آماری تفاوت نگذارند؛ مثلاً «دوستم در همین صندوق سرمایه گذاشت و سود کرد» را بسیار بیشتر وزن دهند تا شاخص‌های بازار.

رابطه سوگیری در دسترس بودن با تصمیم‌گیری سرمایه‌گذار

در این بخش، دقیق‌تر بررسی می‌کنیم که چگونه «سوگیری در دسترس بودن» بر رفتار سرمایه‌گذاران تأثیر می‌گذارد، چه پیامدهایی دارد و چگونه می‌تواند منجر به اشتباهات مالی شود.

اثرات مستقیم در انتخاب دارایی

مطالعات نشان می‌دهند که سوگیری در دسترس بودن می‌تواند باعث شود سرمایه‌گذار بیش از حد به دارایی‌هایی که اخیراً عملکرد خوب داشتند اعتماد کند یا بر عکس، از دارایی‌هایی که اخیراً ضرر داده‌اند دوری کند، حتی اگر شرایط بنیادی تغییر نکرده باشد. برای مثال، تحقیق «The Impact of heuristic availability bias on investment decision-making» نشان داد رابطه معنی‌داری میان این سوگیری و تصمیمات سرمایه‌گذاری وجود دارد.
همچنین، مطالعه‌ای دیگر نتیجه گرفت که سرمایه‌گذارانی که از این سوگیری تأثیر گرفته‌اند، ممکن است ریسک‌پذیری متفاوتی نسبت به دیگران داشته باشند.

علاوه بر اثرات مستقیم، سوگیری در دسترس بودن می‌تواند از طریق مکانیسم‌های روانی دیگر تاثیر بگذارد:

• ترس از دست دادن (Fear of Missing Out, FOMO): زمانی که یک سرمایه‌گذار می‌بیند دیگران از دارایی خاصی سود برده‌اند و این تجربه به‌راحتی در ذهنش نقش بسته، ممکن است بدون تحلیل کامل وارد شود. پژوهشی نشان داده است که سوگیری در دسترس بودن و FOMO رابطه مثبت دارند.

• پذیرش بیش‌ازحد اطلاعات اخیر (Recency Bias): این به وضعیتی اشاره دارد که اطلاعات جدیدتر وزن بیشتری پیدا می‌کنند، و اغلب با سوگیری در دسترس بودن هم‌راستا هستند.

• کاهش نقدشوندگی فکری (Mental Liquidity): زمانی که سرمایه‌گذار به اطلاعات محدودی دسترسی دارد یا به‌راحتی اطلاعات قدیمی یا برجسته را یادآوری می‌کند، ممکن است از داده‌های پراکنده‌تر یا تحلیل‌های عمیق‌تر چشم‌پوشی کند.

جدول ۱ — مقایسه سوگیری در دسترس بودن و تصمیم منطقی

مثال کاربردی: صندوق سرمایه‌گذاری

اگر بخواهیم کاربردی صحبت کنیم، تصور کنید سرمایه‌گذاری در یک صندوق طلا؛ مثلاً صندوق طلای رزگلد با مدیریت فعال. اگر در رسانه‌ها یا بین اقوام، خبر داده شود که این صندوق در چند ماه گذشته بازده خوبی داشته است، ممکن است سرمایه‌گذار تحت تأثیر سوگیری در دسترس بودن قرار بگیرد و با این استدلال «من هم باید وارد شوم چون اخیراً موفق بوده»، سرمایه‌گذاری کند، بدون اینکه شرایط بازار طلا یا روند تورم، نرخ ارز یا سیاست‌های بانکی را بررسی کند. به این ترتیب، سوگیری در دسترس بودن می‌تواند باعث شود تمرکز از تحلیل بنیادی به تجربهٔ آسان به‌دست‌‌آمده منتقل شود.

چرا «چسبیدن به گذشته مالی» رخ می‌دهد؟

اصطلاح «چسبیدن به گذشته مالی» اشاره دارد به تمایل سرمایه‌گذار برای حفظ رفتارهای گذشته یا سرمایه‌گذاری در گزینه‌هایی که در گذشته خوب بودند، حتی زمانی که شرایط تغییر کرده است. این پدیده با سوگیری در دسترس بودن ارتباط نزدیکی دارد و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از شاخه‌های کاربردی آن دانست.

عوامل کلیدی

1. تجربه موفقیت گذشته: اگر سرمایه‌گذار در گذشته موفق شده باشد، خاطره آن موفقیت به‌راحتی به ذهن می‌آید و باعث می‌شود احساس کند «همیشه این مسیر درست است».

2. دسترس بودن اطلاعات مثبت گذشته: خبرهایی که درباره سودها یا جوایز صندوق بوده‌اند، بیشتر منتشر شده‌اند و راحت‌تر یادآوری می‌شوند — در نتیجه، احتمال توقع مشابه در آینده افزایش می‌یابد.

3. ترس از تغییر: پذیرش اینکه «شرایط بازار تغییر کرده‌اند و گذشته دیگر بازنخواهد گشت» نیازمند تحلیل مجدد است؛ بسیاری از سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند مسیر قبلی را ادامه دهند تا با عدم قطعیت جدید مواجه شوند.

4. طبیعت پویای بازار: بازارها دائماً تحت تأثیر متغیرهای اقتصادی، سیاسی، تورم، نرخ ارز و … هستند؛ بنابراین «چسبیدن» به گذشته ممکن است به معنای نادیده‌گرفتن سیگنال‌های جدید باشد.

پیامدها برای سرمایه‌گذار

• احتمال افزایش ریسک: اگر ابزار یا استراتژی گذشته دیگر کارایی ندارد اما سرمایه‌گذار همچنان به آن پایبند است، ریسک افزایش می‌یابد.

• کاهش بهره‌وری سرمایه: فرصت‌هایی که با شرایط جدید سازگارند ممکن است از دست بروند.

• رفتار هیجانی‌تر: چون سوگیری در دسترس بودن باعث می‌شود سرمایه‌گذار به تجربه یا هشدارهای اخیر واکنش سریع نشان دهد، ممکن است سریع واکنش دهد (مثلاً خروج ناگهانی) بدون تحلیل کامل.

• از دست رفتن تنوع یا تعادل پرتفوی: سرمایه‌گذار ممکن است تنوع را قربانی کند چون «همان گزینه قبلی» را ترجیح می‌دهد.

جدول ۲ — دلایل و پیامدهای چسبیدن به گذشته مالی

راهکارهای عملی برای کاهش تأثیر «سوگیری در دسترس بودن»

برای اینکه سرمایه‌گذاران بتوانند تصمیمات بهتری اتخاذ کنند و از خطاهای ناشی از سوگیری در دسترس بودن اجتناب کنند، می‌توان راهکارهای زیر را پیشنهاد داد:

بهبود آگاهی و آموزش مالی

مطالعات نشان می‌دهند که سطح سواد مالی بالاتر، اثرگذاری سوگیری‌های شناختی را کاهش می‌دهد. بنابراین، سرمایه‌گذار باید خود را با مبانی مالی، ابزارها، تحلیل ریسک و بازده تجهیز کند.

استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های جامع بجای تکیه بر خاطره یا تجربه

• تهیه جدول‌ها و گزارش‌های داده‌محور (مانند بازده، ریسک، همبستگی ابزارها).

• بررسی سناریوهای مختلف بازار و نه صرفاً تجربه فعلی یا اخبار اخیر.

• به‌کارگیری ابزارهایی مانند مدل‌های قضاوتی یا تحلیل حساسیت.

تنوع و بازبینی منظم پرتفوی

تنوع سرمایه‌گذاری (در حوزه، ابزار، جغرافیا) می‌تواند از تأثیر زیاد انتخاب‌های ناشی از سوگیری در دسترس بودن بکاهد. همچنین، بازبینی منظم پرتفوی و بررسی اینکه آیا انتخاب‌ها همچنان منطقی هستند، ضروری است.

تعیین چارچوب‌های پیش از تصمیم (Pre-commitment)

قبل از ورود به هر سرمایه‌گذاری، سرمایه‌گذار می‌تواند معیارهای خود را مشخص کند (مثلاً حداقل بازده، ریسک مجاز، افق زمانی). این چارچوب می‌تواند به کاهش تأثیر «همه درباره این دارایی صحبت می‌کنند، من هم باید وارد شوم» کمک کند.

استفاده از مشاور یا ابزارهای ثالث

گاهی اوقات، صدای بیرونی مستقل (مشاور مالی یا مدیر صندوق معتبر) ممکن است به سرمایه‌گذار کمک کند تا از دام سوگیری در دسترس بودن خارج شود و دیدگاهی واقع‌بینانه‌تر به سرمایه‌گذاری داشته باشد.

مثال کاربردی با استفاده از صندوق سرمایه‌گذاری

برای روشن‌تر شدن موضوع، فرض کنیم سرمایه‌گذاری در صندوقی مانند «صندوق طلای رزگلد با مدیریت فعال» در بازار ایران یا منطقه. فرض کنیم طی چند ماه گذشته، این صندوق بازده نسبتاً خوبی داشته است. سرمایه‌گذار ممکن است به‌واسطه سوگیری در دسترس بودن بگوید: «چون این صندوق اخیراً سود داده، من هم باید سرمایه‌گذاری کنم.»
اما نکاتی که باید در نظر بگیرد:

• آیا بازده اخیر محصول شرایط موقتی (مثلاً افزایش نرخ ارز یا تورم) بوده و ممکن است تکرار نشود؟

• آیا ترکیب دارایی، هزینه‌های مدیر، ریسک صندوق، و افق زمانی شما به‌خوبی با آن گزینه هماهنگ است؟

• آیا گزینه‌های دیگر نیز بررسی شده‌اند؟ یا صرفاً تجربه اخیر به انتخاب من هدایت کرده؟

• آیا برنامه دارید که در صورت تغییر شرایط بازار، از صندوق خارج یا کم‌وزن شوید؟

اگر این سوالات را پاسخ دهید، می‌توانید اثر «چسبیدن به گذشته مالی» و «سوگیری در دسترس بودن» را کاهش دهید و انتخاب هوشمندانه‌تری داشته باشید.

نتیجه‌گیری

در این مقاله با مفهوم «سوگیری در دسترس بودن» آشنا شدیم و دیدیم چگونه این سوگیری می‌تواند در تصمیم‌گیری سرمایه‌گذار تأثیرگذار باشد. همچنین، ارتباط آن با مفهوم «چسبیدن به گذشته مالی» را بررسی کردیم و دیدیم که چرا سرمایه‌گذاران گاه به مسیرهای گذشته وفادار می‌مانند، حتی وقتی شرایط بازار تغییر کرده‌اند.از طرف دیگر، راهکارهایی برای شناسایی و کاهش تأثیر این سوگیری ارائه شد: از آموزش مالی گرفته تا تحلیل داده-محور، تنوع پرتفوی، بازبینی منظم و استفاده از چارچوب‌های تصمیم‌گیری.

در نهایت، با مثال صندوق سرمایه‌گذاری، کاربردی بودن این مباحث برای سرمایه‌گذار ایرانی و منطقه‌ای روشن شد. اگرچه سوگیری در دسترس بودن بخشی از طبیعت ذهن انسان است، اما با آگاهی، تحلیل و ساختار می‌توان تأثیر آن را کاهش داد و تصمیمات سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌تری گرفت.

به‌عنوان جمع‌بندی: خودآگاهی نسبت به سوگیری‌های شناختی — از جمله سوگیری در دسترس بودن — یک گام مهم در مسیر موفقیت سرمایه‌گذاری است. هرچقدر ما بتوانیم ذهن خود را تنظیم کنیم که به جای تکیه بر «چه چیزی سریع به ذهن می‌آید»، بیشتر به «چه چیزی داده‌ها می‌گویند» گوش کنیم، احتمال موفقیت سرمایه‌گذاری ما بیشتر خواهد شد.

پرسش‌های متداول

۱. سوگیری در دسترس بودن چیست و چرا در سرمایه‌گذاری مهم است؟

پاسخ: سوگیری در دسترس بودن زمانی رخ می‌دهد که فرد برای ارزیابی احتمال یا اهمیت یک رویداد، به اطلاعات یا تجربه‌ای که سریعاً به ذهن می‌آید اتکا کند، نه تحلیل وسیع. در سرمایه‌گذاری، این باعث می‌شود سرمایه‌گذار به تجربه یا اخبار اخیر بیش از حد واکنش نشان دهد، و گزینه‌هایی را انتخاب کند که شاید با ریسک یا شرایط بنیادی کسب‌وکاری تناسب ندارند.

۲. چگونه می‌توان از تأثیر سوگیری در دسترس بودن بر تصمیمات سرمایه‌گذاری جلوگیری کرد؟

پاسخ: چند روش موثر عبارت‌اند از: افزایش سواد مالی، استفاده از داده و تحلیل جامع، تنوع بخشی به پرتفوی، تدوین چارچوب‌های تصمیم‌گیری پیش از ورود، بازبینی منظم سرمایه‌گذاری‌ها، و استفاده از مشاور یا صدای بیرونی مستقل. این روش‌ها به کاهش تأثیر «چیزی که به‌سرعت به ذهن می‌آید» کمک می‌کنند.

۳. رابطه میان «چسبیدن به گذشته مالی» و سوگیری در دسترس بودن چیست؟

پاسخ: «چسبیدن به گذشته مالی» به حالتی اشاره دارد که سرمایه‌گذار به گزینه‌ها یا استراتژی‌های گذشته وفادار می‌ماند، حتی زمانی که شرایط بازار تغییر کرده‌اند. این رفتار غالباً ناشی از سوگیری در دسترس بودن است: چون تجربه‌ای از گذشته به ذهن می‌آید، سرمایه‌گذار احساس می‌کند آن مسیر را دوباره باید طی کند، بدون تحلیل شرایط جاری.

۴. آیا سوگیری در دسترس بودن همیشه منفی است؟

پاسخ: نه لزوماً. سوگیری در دسترس بودن می‌تواند در شرایط بسیار محدود و زمانی که تجربه اخیر واقعاً سیگنال مهمی دارد، مفید باشد. اما مشکل زمانی بروز می‌کند که سرمایه‌گذار صرفاً بر اساس همان اطلاعات آسان‌به‌دست و بدون تحلیل بیشتر تصمیم بگیرد. در بازارهای پیچیده مالی، اتکا به این سوگیری بدون بررسی دقیق می‌تواند پیامدهای منفی داشته باشد.

۵. آیا سوگیری در دسترس بودن فقط مربوط به سرمایه‌گذاران خُرد و غیرحرفه‌ای است؟

پاسخ: خیر. تحقیقات نشان می‌دهند حتی سرمایه‌گذاران حرفه‌ای یا مدیران صندوق‌ها نیز می‌توانند تحت تأثیر سوگیری‌های شناختی مانند سوگیری در دسترس بودن قرار بگیرند. بنابراین، مهم است که همه سرمایه‌گذاران — بزرگ و کوچک — نسبت به این سوگیری آگاه باشند و استراتژی‌هایی برای کاهش آن داشته باشند.